«Από τον Νότο στον Βορρά: Αποικίες των Κυκλάδων στο βόρειο Αιγαίο»

Ένα από τα σπανιότερα αρχαία ελληνικά νομίσματα, το μοναδικό σωζόμενο χρυσό οκτάδραχμο της Ακάνθου, 380- 350 π.Χ. Έκθεμα της περιοδικής έκθεσης “Από τον Νότο στον Βορρά...» [φωτογραφία από την ομάδα του “Κυττάρου”]

Κείμενο: ΟΥΡΑΝΙΑ ΠΑΛΛΗ

Μία από τις σημαντικότερες περιοδικές εκθέσεις του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης!
Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 31 Αυγούστου 2020. Σας προτρέπουμε να την επισκεφτείτε!

Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Η νέα περιοδική έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, με τίτλο «Από τον Νότο στον Βορρά: αποικίες των Κυκλάδων στο βόρειο Αιγαίο», έχει σκοπό να αναδείξει ένα επεισόδιο της συναρπαστικής ιστορίας του Ελληνικού Αποικισμού, ιστορικού φαινομένου που προσδιόρισε με ανεξίτηλο τρόπο πολλές πτυχές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Η έκθεση επικεντρώνεται στον αποικισμό του βορείου Αιγαίου από Κυκλαδίτες στα μέσα περίπου του 7ου αι. π.Χ. , και συγκεκριμένα στη συμβολή των νήσων της Άνδρου και της Πάρου, στην ίδρυση αποικιών στη Χαλκιδική (Άκανθος, Σάνη, Στάγειρα), στον Στρυμονικό κόλπο (Άργιλος), στη Θάσο και τη Θασιακή Περαία (Νεάπολις, Οισύμη και Γαληψός).

Στην πρώτη αίθουσα της έκθεσης παρουσιάζεται συνοπτικά το φαινόμενο του ελληνικού αποικισμού και η σημασία του, καθώς και οι ιδιαιτερότητες του αποικισμού στο βόρειο Αιγαίο. Στη συνέχεια ακολουθούν οι ενότητες της Άνδρου και των αποικιών της: Ακάνθου, Σάνης, Σταγείρων και Αργίλου (εικ. 1-2).

 Παράλληλα, αναπτύσσεται κεντρική θεματική ενότητα με τίτλο: «Ιστορίες της Ακάνθου» όπου, μέσα από επιλεγμένα ανασκαφικά σύνολα και αντικείμενα του νεκροταφείου της Ακάνθου, παρουσιάζονται ιστορίες με ξεχωριστό ενδιαφέρον από την ζωή της πόλης (εικ. 3).

Στη δεύτερη αίθουσα παρουσιάζονται οι ενότητες της μητρόπολης Πάρου και της αποικίας της Θάσου, καθώς και των αποικιών: Νεάπολης, Οισύμης και Γαληψού που ίδρυσε η Θάσος στη Θασιακή Περαία. Επιπλέον, η μουσειολογική αφήγηση ολοκληρώνεται με δύο ακόμη θεματικές ενότητες με τίτλους: «Η μαρτυρία των νομισμάτων» και «Οι δρόμοι της κεραμικής».

Καινοτομία αποτελεί η δημιουργία ενός δεύτερου επιπέδου αφήγησης που απευθύνεται σε παιδιά. Σε συγκεκριμένα σημεία και σε χαμηλότερο ύψος αναπτύσσονται παιδικές γωνιές όπου, με ειδικό εποπτικό υλικό (γραφιστικές απεικονίσεις κόμικς) και hands-on εκθέματα, τα παιδιά έχουν την ευκαιρία -μέσω διάδρασης- να αντιληφθούν τη χρήση και τη λειτουργία επιλεγμένων αρχαίων εκθεμάτων.

Μαρμάρινη κεφαλή του θεού Ήλιου από τον προθάλαμο του τελεστηρίου του Ναού του Ήλιου στη Σάνη (κοντά στα Νέα Ρόδα), τέλη 4ου- αρχές 3ου αι. π.Χ. Έκθεμα της περιοδικής έκθεσης “Από τον Νότο στον Βορρά...» [φωτογραφία από την ομάδα του “Κυττάρου”]

Στην έκθεση συμμετέχουν με τον δανεισμό αρχαίων αντικειμένων οι Εφορείες Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, Χαλκιδικής & Αγίου Όρους, Σερρών και Καβάλας - Θάσου, καθώς και η Νομισματική Συλλογή της Alpha Bank και το Μουσείο Εκμαγείων του ΑΠΘ.
Η αρχαία Άκανθος καταλαμβάνει σημαντικό τμήμα της έκθεσης, καθώς οι εκτεταμένες αρχαιολογικές ανασκαφές, κυρίως στο νεκροταφείο της αρχαίας πόλης, έχουν φέρει στο φως πλήθος σημαντικών ευρημάτων, πολλά από τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό.

Κλαζομενιακός αμφορέας, Άκανθος, 550- 525 π.Χ. Έκθεμα της περιοδικής έκθεσης “Από τον Νότο στον Βορρά...» [φωτογραφία από την ομάδα του “Κυττάρου”]

Το ασφαλές λιμάνι, η εύφορη γη, οι δασικοί και υδάτινοι πόροι, καθώς και τα μεταλλοφόρα κοιτάσματα της περιοχής αποτέλεσαν πόλο έλξης στην αρχαϊκή εποχή, κατά την αποικιστική δραστηριότητα στο βόρειο Αιγαίο. Οι άποικοι ήρθαν από την Άνδρο, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (Ἱστορίαι, 4.84.1) και τον Στράβωνα (Γεωγραφικά, 7.330.31) ή από την Άνδρο και τη Χαλκίδα, σύμφωνα με τον Πλούταρχο (Ἠθικά, Αἴτια Ἑλληνικά, 30), γύρω στα μέσα του 7ου αι. π.Χ.. Η εγκατάστασή τους στον προϋπάρχοντα οικισμό γηγενών -πιθανώς Θρακών- φαίνεται ότι ήταν μάλλον ειρηνική.

Η Άκανθος σύντομα αναδείχτηκε σε μια από τις επιφανέστερες πόλεις ολόκληρης της Μακεδονίας. Ήδη από τον 6ο αι. π.Χ. τα αργυρά της νομίσματα κυκλοφορούν σε Ανατολή και Δύση. Η πόλη της Ακάνθου απλώνεται στα υψίπεδα και τις πλαγιές των λόφων με τα τοπωνύμια Κάστρο, Λαδιάβα, Άη-Γιώργης και Αλώνια, νοτιοανατολικά της Ιερισσού, και η έκτασή της υπολογίζεται σε 560 στρέμματα. Δεσπόζει στην περιοχή, ελέγχοντας το πέρασμα προς την τρίτη χερσόνησο, την Ακτήν, όπως ονόμαζαν οι αρχαίοι τη χερσόνησο του Άθω, αλλά και την υπόλοιπη παράλια ή ηπειρωτική Χαλκιδική. Από την πόλη έχουν έρθει στο φως λίγα μόνο οικοδομικά λείψανα διαφόρων εποχών. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η θεμελίωση ενός κλασικού ναού, αφιερωμένου ίσως στην πολιούχο θεά Αθηνά, στη θέση Αλώνια. 

Τμήμα τείχους το οποίο έχει βρεθεί στη θέση Κάστρο, πιθανώς ανήκει στην ακρόπολη της Ακάνθου. Σε κοντινή απόσταση, στα ερείπια του βυζαντινού ναού της Γεννήσεως της Θεοτόκου, έχει έρθει στο φως τμήμα πιθανώς αψιδωτού κτίσματος της Εποχής του Σιδήρου. Στην ίδια περίοδο χρονολογούνται και οικιστικά κατάλοιπα, χαμηλότερα, στη θέση Λαδιάβα. Πολύ κοντά, έχει ανασκαφεί ένα κλασικό-ελληνιστικό οικοδόμημα με επάλληλες φάσεις κατοίκησης.

Τμήμα μαρμάρινου ανάγλυφου, αρχαία Στάγειρα, 500 π.Χ. Έκθεμα της περιοδικής έκθεσης “Από τον Νότο στον Βορρά...» [φωτογραφία από την ομάδα του “Κυττάρου”]

Οι περισσότερες γνώσεις μας όμως για την ιστορία και την κοινωνική και οικονομική ζωή της Ακάνθου, οφείλονται στα πλούσια ευρήματα των δύο νεκροταφείων της: των αποίκων στην παραλία και των ντόπιων στα μεσόγεια. Περισσότεροι από 13.000 τάφοι σε μια έκταση 60.000 τ.μ. καλύπτουν μια τεράστια χρονολογική περίοδο από τα πρωτοϊστορικά χρόνια έως τουλάχιστον την ύστερη αρχαιότητα και τη μεταβυζαντινή εποχή. [Σε εξέλιξη βρίσκεται η μελέτη σκελετικών καταλοίπων από το Εργαστήριο Φυσικής Ανθρωπολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.] Ορισμένα από τα προκαταρκτικά αποτελέσματα που αφορούν στην υγεία, τη διατροφή, αλλά και την εμφάνισή των κατοίκων παρουσιάζονται στην έκθεση. Στα έθιμα ταφής κυριαρχεί ο ενταφιασμός έναντι της καύσης. Όσον αφορά στην τυπολογία των τάφων επικρατούν διαχρονικά οι λακκοειδείς τάφοι, όπου σπανιότερα εναποτίθενται και αγαπημένα ζώα, όπως για παράδειγμα άλογα ή σκύλοι. Συνήθης, κυρίως για τα παιδιά, ήταν η πρακτική του εγχυτρισμού, να θάβονται δηλαδή μέσα σε μεγάλα αγγεία (εμπορικούς αμφορείς, πίθους, χύτρες κ.ά.). Τα επιλεγμένα αντικείμενα που προέρχονται από το νεκροταφείο και παρουσιάζονται στην έκθεση αντανακλούν τις ασχολίες, τα επαγγέλματα, τις ιδιότητες ή, ακόμα, και τα συναισθήματα των νεκρών κατόχων τους.

Ενδεικτικά:

Η προϊστορική εποχή αντιπροσωπεύεται από τμήμα μαρμάρινης ανθρωπόμορφης στήλης, μάλλον γυναικείας μορφής, τυχαίο εύρημα του νεκροταφείου (εικ. 4). Τυχαίο, επίσης, δείγμα ανθρωπόμορφης στήλης προέρχεται από την ευρύτερη περιοχή της Ακάνθου. Τα δύο αυτά δείγματα ανάγονται κυρίως στην πρώιμη εποχή του χαλκού και στον πολιτισμικό κύκλο Αιγαίου-Ανατολίας, διευρυνόμενου έως τον βαλκανικό και ευρωπαϊκό.

Πολλά είναι τα πήλινα αγγεία που παρουσιάζονται στην έκθεση. Πρόκειται για παραγωγές των τοπικών εργαστηρίων, αλλά και για εισαγόμενα προϊόντα που φανερώνουν τις πολιτισμικές επαφές και το ευρύ εμπορικό δίκτυο (εικ. 5).

Δύο δείγματα τρυπανισμών, χειρουργικών, δηλαδή, επεμβάσεων σε κρανία. Ο τρυπανισμός εφαρμοζόταν στο κρανίο για θεραπευτικούς λόγους ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους στον αιγαιακό χώρο. Οι ενδείξεις και η μέθοδος περιγράφονται σε κείμενα της Ιπποκρατικής συλλογής. Στην Άκανθο έχουν εντοπισθεί τρυπανισμοί με δύο διαφορετικές τεχνικές σε 4 κρανία γυναικών (εικ. 6).

Μοναδικό εύρημα αποτελεί ο τάφος του αθλητή από τον οποίο προέρχεται μαρμάρινο ομοίωμα δίσκου άθλησης με επιγραφή σε κυκλαδικό αλφάβητο. Σύμφωνα με αυτή ο δίσκος ανήκε στον Δορκείδη του οποίου το θάνατο προκάλεσε ο Αντιμένων κατά τη ρίψη δίσκου (εικ. 7).

Παρουσιάζονται, επίσης, τα σιδερένια δεσμά των δεσμωτών της Ακάνθου. Δώδεκα από τους νεκρούς του νεκροταφείου της αρχαίας Ακάνθου βρέθηκαν θαμμένοι με σιδερένια δεσμά στα πόδια (εικ. 8). Κανένα κτέρισμα δεν τους συνόδευε στον Κάτω Κόσμο. Δεν ξέρουμε γιατί τους επιφυλάχτηκε αυτή η μεταχείριση, αν ήταν δούλοι, ψυχικά άρρωστοι, κατάδικοι ή κάποιοι από τους Έλληνες μισθοφόρους που τιμωρήθηκαν από τον Μ. Αλέξανδρο να δουλεύουν σιδηροδέσμιοι, γιατί πολέμησαν στο πλευρό των Περσών ενάντια στο στρατό του στον Γρανικό ποταμό.

Δώδεκα μικρά χρυσά ‘μαγικά’ αντικείμενα-φυλακτά από τάφο μικρού παιδιού: ρόπαλο, αμφικωνική χάντρα, κοχύλι, διπλός πέλεκυς, διπλός κρίκος, παλάμη, κυλινδρική χάντρα, προσωπείο Σιληνού, χελώνα, αστράγαλος, ρόδι και θηλειά από στριφτό σύρμα (εικ. 9). Από την αρχαιότητα, ο φόβος της αρρώστιας και του θανάτου οδήγησε τον άνθρωπο να φοράει φυλακτά, τα βασκάνια ή περιάμματα.

Μικρογραφικά ειδώλια που απεικονίζουν γυναίκες σε μαγειρικές δραστηριότητες. Μεταφέρουν εικόνες από τις καθημερινές ασχολίες τους, όπως το κοπάνισμα των δημητριακών ή το χτύπημα του γάλακτος για βούτυρο, το ζύμωμα και πλάσιμο του ψωμιού, το φούρνισμα.

Γελοιογραφικό ειδώλιο-πιθηκάκι που κάθεται μπροστά σε ένα γουδί γεμάτο φρούτα (εικ. 10). Το συγκεκριμένο ειδώλιο χάρισε στην έκθεση και τον χαρακτήρα που απευθύνεται στα παιδιά, το πιθηκάκι με το όνομα Πρέπις, δανεισμένο από μια από τις αρκετές επιγραφικές μαρτυρίες που σώζονται πάνω σε αγγεία της Ακάνθου.

Πήλινο ομοίωμα καθίσματος (εικ. 11), το οποίο σαρώθηκε σε τρισδιάστατο σαρωτή και στη συνέχεια ακολούθησε η τρισδιάστατη εκτύπωσή του. Το μοντέλο που αναπαράχθηκε σε φυσικές διαστάσεις για παιδιά αποτελεί τμήμα μιας παιδικής γωνιάς.

Κατάδεσμος (εικ. 12), μολύβδινο, δηλαδή, έλασμα πάνω στο οποίο αναγράφονται κατάρες ή επιθυμίες των προσώπων που καταφεύγουν στη μαγεία. Με το συγκεκριμένο ο Ακάνθιος Παυσανίας προσπαθούσε να κατακτήσει ερωτικά ταυτόχρονα δύο συντρόφους, την Σίμην και την Αίνιν.

Τα παραπάνω ευρήματα και πολλά άλλα υποστηριζόμενα από εποπτικό και πληροφοριακό υλικό συνθέτουν μια σφαιρική εικόνα της ζωής στην αρχαία Άκανθο με έμφαση στην αρχαϊκή περίοδο, ενώ η ένταξη της στο ευρύτερο θεματικό πλαίσιο της έκθεσης, προσφέρει τη μοναδική ευκαιρία παράλληλης έκθεσης αντικειμένων από τις μητροπόλεις και τις αποικίες τους ανασυνθέτοντας το ιστορικό-αρχαιολογικό περιβάλλον στο οποίο εκτυλίχθηκε η αποικιστική δράση των Κυκλαδιτών στον βορειοελλαδικό χώρο. Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 31 Αυγούστου 2020.